“जेथे शिक्षणात तंत्रज्ञानाचा त्रिवेणी संगम होतो, ते डीजीटल स्कूल होय.”
आता हे काय आणखीन?
थांबा सोपं करू या...
शाळा म्हटलं की तेथे चालणाऱ्या कामकाजाचे तीन बाबीत वर्गीकरण करता येत. अध्ययन-अध्यापन, मूल्यमापन व शालेय व्यवस्थापन. जर कोणतीही शाळा या तिन्हीही बाबी इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांच्या आधारे करत असेल तर त्या शाळेला डीजीटल शाळा असं म्हणता येईल. या बाबी इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांच्या आधारे कशा होणं अपेक्षित आहे याची आपण थोडक्यात माहिती घेवू या.
〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
- प्रथम : संगणक व इतर तंत्रज्ञानावर आधारित शिक्षण (ई-लर्निंग)
- द्वितीय : संगणकाद्वारे मूल्यमापन (ऑनलाईन एक्झामिनेशन)
- तृतीय : शाळा व्यवस्थापन प्रणाली. (स्कूल मॅनेजमेंट)
〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
प्रथम : संगणक व इतर तंत्रज्ञानावर आधारित शिक्षण (ई-लर्निंग)
“विद्यार्थ्यांना पाठ्यांशाचे आकलन होईल व विद्यार्थी स्वत: यात सहभागी होऊन अध्ययन करतील या पद्धतीने पाठ्यक्रमाच्या गरजेनुसार संगणक, मोबाईल, रेडिओ, टीवी, इंटरनेट, प्रोजेक्टर, इंटरअॅक्टीव बोर्ड इत्यादी इलेक्ट्रॉनिक साधनांचा वापर शाळेत करणे तसेच विविध संकल्पनांचे मॉडेल बनवून अॅनिमेशन, प्रेझेंटेशन अथवा विडीओ माध्यमातून प्रभावी सादरीकरण करणे म्हणजे ई-लर्निंग.”
संकल्पना अधिक स्पष्ट करून घेऊ. भूगोल विषयातील नकाशा वाचन. आज पारंपरिक पद्धतीने नकाशा वाचन शिकविताना विद्यार्थ्यांना छापील नकाशा दाखविला जातो. अनेक विद्यार्थी त्या दाटीवाटीने अत्यंत बारीक अक्षरात छापलेल्या नावांमुळे थोड्याच वेळात कंटाळतात. त्याएवजी “गुगल अर्थ” या सेवेचा वापर केल्यास मनोरंजक पद्धतीने विद्यार्थ्यांना जगाची सैर घडविता येबू शकते. यात विविध ठिकाणेच काय? तर सबंधित विद्यार्थी स्वत:चं घर, शेती, शाळा सगळ्या गोष्टी बघू शकतो. यातून शिकण्याचा उत्साह अधिक वाढतो. आनंददायी पद्धतीने शिकविण्याचा हेतू साध्य होतो. ग्रह, तारे यासंबंधी अनेक फोटोज, व्हिडीओ इंटरनेटवर उपलब्ध आहेत. ऑनलाईन असताना या गोष्टी इंटरनेटवरून डाऊनलोड करून शाळेत इंटरनेट नसतानाही दाखविता येऊ शकतात. तसेच गुगल अर्थही ऑफलाईन वापरता येऊ शकते. गणित विषयात अंक मोजणे, बेरीज, वजाबाकी इत्यादी क्रिया आनंददायी पद्धतीने शिकविणे शक्य आहे. यासाठी आपल्या गरजेनुसार पॉवरपॉईंटमध्ये ट्रिगर वापरून फ्लॅश कार्ड्स तयार केली तर कमी वेळात अधिक आकर्षक, मनोरंजक व माहितीपूर्ण शो बनविणे शक्य आहे. असेच विज्ञान, भाषा, समाजशास्र इत्यादी विषयही मनोरंजक पद्धतीने व कल्पकतेने शिकवून विद्यार्थ्यांना उस्फूर्तपणे सहभागी करून घेता येईल. यासर्व बाबींची पूर्वतयारी करून वर्गात गेलं तर नक्कीच गुणवत्तेत अपेक्षित सुधारणा घडवून आणता येतील.
मात्र आजची वस्तुस्थिती बरीचशी उलट झालीय. अनेक शाळा कॉलेजात ई-लर्निंग म्हणून बाजारात मिळणाऱ्या विविध कंपन्यांनी आकर्षक जाहिरातबाजी करून अव्वाच्या सव्वा किंमतीला विकलेल्या सीडी/डीव्हीडी मुलांसमोर सुरु ठेवल्या जातात. परंतु यात मुलांचा सहभाग शून्य असल्यामुळे ई-लर्निंग संकल्पनेलाच सुरुंग लागतो. मुले सुरुवातीला अत्यंत उत्सुकतेने पाहतात... हरकून जातात... पण थोड्याच दिवसात हा उत्साह मावळतो. भरीस भर म्हणून एखादा बेसिक कोर्स करून फक्त तंत्रज्ञानाची तोंडओळख झालेल्या शिक्षकांना कोणत्याही योग्य प्रशिक्षणाशिवाय हे सर्व हाताळावे लागते. परिणामी तंत्रज्ञानातील येणाऱ्या अडचणीमुळे एक नवीनच व्याप व्यवस्थापनाच्या म्हणजे पर्यायाने शिक्षकांच्या गळ्यात येऊन पडतो. शिक्षकही आपले पहिलेच चांगले होते असा सूर आळवीत गप्प होतात. आणि मग हा संगणक रूपी पांढरा हत्ती शाळेच्या गळ्यात येऊन पडतो तो अगदी निर्लेखित होई पर्यंत.
मित्रानो कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक नक्कीच त्रासदायक ठरू शकतो. तसंच काही इथेही आहे. गरजेपुरते हे साधन एक माध्यम म्हणून वापरले... विद्यार्थ्यांना सहभागी करून घेण्यासाठी.... संकल्पना सोप्या करण्यासाठी... आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे शिक्षकांचा मदतनीस म्हणून वापरले तर हे तंत्रज्ञान वरदान ठरेल. परंतु याचा अतिरेक झाल्यास त्याचे दुष्परिणामही जाणवू शकतात. इंटरनेटचा वापर लहान मुलांना शक्यतो कमीत कमी करू द्यावा. तोही शिक्षकांच्या किंवा जाणकार व्यक्तीच्या उपस्थितीत केल्यास अधिक योग्य ठरेल. इंटरनेटच्या काळ्या बाजू रोखण्यासाठी अनेक मोफत सॉफ्टवेअर उपलब्ध आहेत. त्यांचा उपयोग करून इंटरनेटचा दुरुपयोग टाळता येऊ शकेल. लहान वयात मुलांनी सतत टॅब, मोबाईल अथवा मॉनिटरच्या स्क्रीनकडे पाहिल्यामुळे डोळ्यांचा कमकुवतपणा वाढू शकतो. सतत कंप्युटरमध्ये व्यस्त राहिल्याने मैदानावर खेळणे, दंगा मस्ती करणेही कमी होईल त्याचा परिणाम त्यांच्या निकोप शारीरिक वाढीवर होऊ शकतो. कंप्युटरच्या अतिवापराने जे काही आजार होतात त्यांना कंम्प्युटर सिंड्रोम म्हणतात. मुलांना संगणकाच्या आहारी जाऊ देणे म्हणजे कंम्प्युटर सिंड्रोम्जला निमंत्रण ठरू शकते. म्हणून शिक्षकानी सजग राहणेही अत्यावश्यक आहे.
〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
द्वितीय : संगणकाद्वारे मूल्यमापन (ऑनलाईन एक्झामिनेशन)
“ई-लर्निंग पद्धतीने एखादा पाठ्यांश शिकवून झाल्यानंतर त्याचे विद्यार्थ्यांना कितपत आकलन झाले आहे हे तपासण्यासाठी संगणकाद्वारे मूल्यमापन करणे. पुन्हा त्यात अप्रगत विद्यार्थी शोधून त्यांची सबंधित घटकावर पुन्हा तयारी करून घेणे व परत त्यांचा स्तर तपासणे. सोबत विशिष्ट कालावधीत वर्गाची व प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या प्रगतीची नोंद सॉफ्टवेअरद्वारे ठेवून त्याचे वेळोवेळी निरीक्षण करून त्याप्रमाने पुढील नियोजन करणे. या पद्धतीत अपेक्षित असते. ऑनलाईन एक्झामिनेशनमुळे शिक्षकांचा व विद्यार्थ्यांचा वेळ वाचतो. व कमी कालावधीत नियोजन करणे सोपे जाते.
प्लीकर्स सारख्या अॅंड्रॉईड अप्लिकेशनद्वारे काही प्रमाणात असे मूल्यमापन करणे शक्य आहे. परंतु त्यालाही बऱ्याच मर्यादा आहेत. काही अधिक चांगली अप्लिकेशनही मार्केटमध्ये आहेत पण त्यांच्या किमती बऱ्याच जास्त आहेत.
वस्तूस्थितीवर नजर फिरविल्यास सहज लक्षात येते की अशा पद्धतीचे मूल्यमापन क्वचितच उपलब्ध आहे. अशा प्रकारचे महागडे सॉफ्टवेअर विकत घेणे अनेक मोठ्या शाळांनाही शक्य नाही. तसेच बाजारात मिळणाऱ्या सीडी / डीव्हीडी या अशी इंटरअॅक्टीव सुविधा पुरवत नाहीत त्यामुळे ई-लर्निंग नंतरचा हा अत्यंत महत्वाचा टप्पा आजतरी सर्वत्र पूर्णपणे दुर्लक्षित राहिलाय. स्वत: शाळांना अशा पद्धतीचे सॉफ्टवेअर डेव्हलप करणे आजतरी शक्य दिसत नाही. पण शिक्षण विभागाने असा सार्वत्रिक प्रयोग करण्याचा निर्णय केंद्रीय पातळीवर घेतल्यास तो नक्कीच क्रांतिकारी ठरेल यात शंका नाही.
〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰〰
तृतीय : शाळा व्यवस्थापन प्रणाली. (स्कूल मॅनेजमेंट)
शालेय कामकाजातील एक महत्वपूर्ण भाग म्हणजे शाळा व्यवस्थापन. विविध रजिस्टर द्वारे पारंपरिक पद्धतीने माहिती जतन करण्याची प्रथा सगळीकडे आढळते. हीच माहिती डीजीटल स्वरुपात साठवली तर अनेक समस्या सुटू शकतात. उदा.अमुक तारखेपर्यंत तमुक इतके वय पूर्ण असणाऱ्या विद्यार्थ्यांची यादी हाताने तयार करायची म्हटली तर जन्मतारखेवरून वय काढणे आणि लिहिणे यातच मोठा वेळ खर्च होतो. हेच काम संगणकाद्वारे चुटकीसरशी होऊ शकते. वर्ष अखेर निकाल तयार करताना होणारी तारांबळ तर अनेक जण अनुभवतात. हीच माहिती संगणकावर संकलित असल्यास निकाल किती लवकर तयार होतो हे एखादा तंत्रस्नेही शिक्षक आनंदाने सांगेन. अनेक शाळा या शतकाचा उंबरठा गाठण्याच्या जवळपास पोहचल्या आहेत. या शाळामधील दस्ताऐवज जीर्ण होऊन नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे. काही ठिकाणी तर कायमस्वरूपी नष्टही झाला आहे. असे दस्तावेज जर स्कॅनिंगच्या सहाय्याने संगणकीकृत करून ठेवले तर एक अमुल्य ठेवा कायमस्वरूपी जतन करता येऊ शकेल.
राज्यभरातील प्रशासनासंदर्भातील माहिती शाळा निहाय एकाच केंद्रीय सर्व्हरवर संकलित करून या माहितीचा शिक्षण विभागातील विविध विभागातील अधिकाऱ्यांना इंटरनेटद्वारे अॅक्सेस उपलब्ध करून दिल्यास एका क्लिकवर राज्यभरातील कोणतीही माहिती संकलित होऊ शकेल. यामुळे शिक्षकांपासून ते विभागातील वरिष्ठ अधिकाऱ्यांपर्यंत संपूर्ण यंत्रणेचा अमुल्य वेळ वाचू शकतो. अशैक्षणिक कामांचा बोजा यामुळे मोठ्या प्रमाणावर शिक्षकांच्या खांद्यावरून उतरला तर तो वेळ विद्यार्थ्यांना शिकविण्यासाठी व विविध शैक्षणिक उपक्रम राबविण्यासाठी व्यतीत करता येवू शकतो.
हल्ली मोबाईलद्वारे अॅंड्रॉईड अप्लिकेशनचा वापर करूनही वरीलपैकी अनेक गोष्टी कमीत कमी खर्चात करता येतात. परंतु योग्य निवड करता येणेही गरजेचे आहे. योग्य प्रशिक्षण, पुरेशी संसाधने व सकारात्मक पाठबळ मिळाल्यास राज्यातील शिक्षण व्यवस्था अधिक परिपूर्ण होऊ शकेल हे निर्विवाद सत्य आहे. अर्थात हे सर्व साध्य होण्यासाठी सर्वोच्च सकारात्मक मानसिकतेची गरज आहे हेही तितकेच खरे.
(यात अनेक गोष्टी अपूर्ण असतील याची जाणीव आहे. आपल्या सहभागाने व चर्चेने वरील संकल्पना अधिक स्पष्ट होतील म्हणून आपणा सर्वाना चर्चेचे, सूचना देण्याचे आणि चुका दाखविण्याचे मनापासून निमंत्रण. कृपया सहभागी व्हा आणि इतरांकडेही प्रसारित करा. आपल्या सूचना माझ्या व्हाटसअॅपला जरूर शेअर करा.
लेखन - सुधीर फरगडे
मीडिया इन्फोटेक अकोले, 7387112323
